Bu dastan islama keçid dövründən başlayaraq, rəvayət, əfsanə və nağıl variantlarında bütün Şərq dünyasında geniş yayılıb
"Əsli-Kərəm" dastanının ilk variantının qədim əfsanə, rəvayət və nağıllarla səsləşməsinə dair ətraflı təfərrüata varmadan bəzi mənbələri müxtəsər xatırlamaq kifayətdir. Dastanın türk variantlarında, o cümlədən bu variantlar əsasında işlənmiş erməni "Əsli-Kərəm"ində oğlanın atasının adı Harun ər-Rəşiddir. O, İsfahan padşahı kimi verilib (VII əsr). Bu kimi faktlar "Əsli-Kərəm" dastanının və bu xalq hekayəsinin, doğrudan da qədim bir tarixə malik olduğunu təsdiq edir. Azərbaycan dastanları, o cümlədən "Aşıq Qərib və Şahsənəm", "Şah İsmayıl və Gülzar", "Əsli-Kərəm" və s. X-XIV əsrlərdən ermənilər arasında yayılıb. Dastanın süjeti, bu süjetin yayıldığı ərazi barədə söz açan türkmən folklorçusu Amangül Durdiyeva akademik B.A.Karrıyevin belə bir mülahizəsini təqdim edir: "Əsli-Kərəm", "Sayatlı-Həmra", "Şahsənəm-Qərib", "Nəcəboğlan" dastanlarının süjetləri folklordan alınıb, bu süjetlər XIV-XV əsrlərdə İran, Azərbaycan, Ermənistan, Qarabağ, Diyarbəkir, Kürdüstan, İraq kimi yerlərdə yaşayan ağqoyunlu və qaraqoyunlu türkmən tayfalarının həyatından alınan əsərlərdir".
Dastanın rəvayət şəklində olan və natamam şəkildə bizə gəlib çatan ilk variantında Kərəm məhəbbəti naminə Sənan kimi İsaya tapınır, hətta keşiş kimi donuz da otarır:
Sənan kimi oda atdım Quranı,
Donuz güddüm, ələ aldım əsanı,
Tərk etdim Mehdini, tutdum İsanı,
Məscidim olubdu kəlisa mənim.
Dastanın qədim variantından qopub qalmış bəzi epizodlar, rəvayətlər və əsatiri görüşlər də olduqca maraqlıdır. Kərəmin kəllə ilə söhbəti bu cəhətdən səciyyəvidir. Prof. M.H.Təhmasibin qeyd etdiyi kimi, Orta Asiyada, xüsusilə qazax, başqırd, qaraqalpaq və s. başqa xalqlar arasında çox geniş yayılmış "Kozi Körpəş və Bayan Sulu" dastanı ilə bizim bu dastan arasında çox yaxından səsləşən, hətta bənzəyən cəhətlər var. Erməni mənbələrində geniş yayılmış "Molla qızı və Keşiş oğlu" və ya əksinə, "Əsli-Kərəm" variantı olan "Molla oğlu və Keşiş qızı", "Səlcum Paşa" nağılı və s. XIII əsrin bir-birinə oxşar mənbələridir.
Xatırladaq ki, XV əsrin ikinci yarısında və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Qurbaninin və təxminən bu dövrdə yaşamış erməni aşığı Miranın şeirlərində Kərəm adı Məcnun və Fərhadla yanaşı dönə-dönə xatırlanır. Bütün bu mənbələrə və bir sıra elmi faktlara, tarixi əfsanələrə əsaslanıb demək mümkündür ki, "Əsli-Kərəm" dastanı islama keçid dövründən başlayaraq, rəvayət, əfsanə və nağıl variantlarında bütün Şərq dünyasında geniş yayılıb. Bu cür nağıl süjetlərindən başqa islama keçid ərəfəsinin ictimai-siyasi münasibətləri də belə bir mövzunun işlənməsini şərtləndirib. Yalnız onu xatırladaq ki, Azərbaycanın Qarabağ və şimal rayonlarında xristianlıqla islam arasında mübarizə uzun müddət davam edib. Belə bir dini ixtilaf, şübhəsiz, hekayə və rəvayətlərin yaranmasına səbəb olub. Belə pərakəndə süjetlər, sonrakı mərhələlərdə tədricən çoxşaxəli dastanların yaranmasına səbəb olub. (Çox güman ki, bu dastan Nizami dövründə də məşhur olub). Müqayisələr və bəzi tutuşdurmalar belə düşünməyə əsas verir ki, gəncəli Aşıq Mahmud XIII əsrdə bu variantlardan istifadə edərək "Əsli-Kərəm" dastanını yaradıb. XIII əsr bir də ona görə bu ehtimalı doğruldur ki, bu dövrdə Şərqdən başlayan türk-monqol hərbi yürüşləri islamın da, xəlifənin də nüfuzuna zərbə endirib. Elə bu əsrlərdə "Əsli-Kərəm" süjetinə bənzər nağıl, rəvayət və dastanlar Orta Asiyada da geniş yayılmışdı. Qafqazda isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, islam hamisi Şeyx Sənanın gürcü qızına vurulması rəvayəti isə daha qədim idi və şübhəsiz, dastançı Aşıq Mahmud (Kərəm) bu rəvayətlə tanış idi və öz həyatı ilə bu rəvayət arasında bir yaxınlıq görürdü. Lakin bir həqiqət də inkaredilməzdir ki, dastan müxtəlif dövrlərdə bir neçə dəfə yenidən işlənib, hər bir ifaçı-yaradıcı aşıq onu öz zövqünə uyğunlaşdırıb. H.Araslı və M.H.Təhmasib kimi alimlərin mülahizələrinə görə, "Əsli-Kərəm" dastanının son variantı XVII əsrdə naməlum aşıq tərəfindən işlənib. Onu da xatırladaq ki, dəfələrlə çap olunmuş bu son variantda Sofi lələ diqqəti daha çox cəlb edir. İlyas Muşeqin "Nəğmələr məcmuəsi"ndə Lələnin bayatıları və Aşıq Sofinin şeirləri verilib. Ənənəvi dastan yaradıcılığından bəlli olduğu kimi dastançı yaratdığı dastanın ya əsil qəhrəmanı kimi (əksər dastanlarımızın baş qəhrəmanı onu yaradan dastançının özüdür), ya da köməkçi surət kimi iştirak edir. Çox güman ki, "Əsli-Kərəm" dastanında Kərəmin ən yaxın dostu XVII əsrin məşhur aşığı Sofi lələ dastanı yenidən işləyən aşığın özüdür.
"Əsli-Kərəm" dastanı geniş məzmunlu, çoxvariantlı, çoxversiyalı olub xarakterlər dastanıdır. Dastanın əsas variantlarından əlavə, variantlara uyuşmayan, ancaq Əsli və Kərəmlə bağlı rəvayətlər, əfsanələr, epizodlar, atalar sözü, zərb-məsəllər və s. var ki, bunlar da dastanın həm qədimliyindən, həm də çoxversiyalılığından xəbər verir. Məhəbbət dastanlarına xas olan aşiqlərə buta verilməsi "Əsli-Kərəm" dastanında yoxdur. Bu da dastanın Əli kultundan əvvəllərə aid olduğuna dəlalət edir. Dastanın mövzusu müxtəlif dinlərə mənsub iki gəncin saf və təmiz məhəbbətindən ibarət olsa da, hadisələr əslində iki ailə (həmçinin iki dini inam) arasında cərəyan edir. Kərəmin mənsub olduğu ailə mötəbər bir xan ailəsi olsa da, zalım və qəddar, hökmlü ailə deyil. Ata da, ana da yumşaq və həlim təbiətlidir. Qara Məlik Ziyad xanın vəziri və rəiyyəti olsa da, ona hökm eləmir. Bu ailədə dini təəssübkeşlik də güclü deyil. Ziyad xanın ailəsi Qara Məliyin Əslini Kərəmə verməməsini fələyin işi hesab edir. İtaətkarlıq, qətiyyətsizlik ailəni dağıdır. Ziyad xan ailəsinin faciəsinə dözə bilməyib ölür, anası Qəmərbanu dilənçilik edir. Kərəmin ailəsinin əksinə olaraq, Qara Məliyin ailəsində dini təəssübkeşlik güclüdür. Qara Məlik mühafizəkardır, mənsub olduğu dinə tərəddüd etmədən itaətkarlıq göstərir, qızını müsəlman övladına vermək istəmir. O, hətta bir-birini dəlicəsinə sevən gənclərin ölümünə belə razıdır. Təki onun mənsub olduğu dinin qanunları pozulmasın. Qara Məliyin ailəsində dini təəssübkeşlik o qədər güclüdür ki, bu itaətkarlıq tədricən Qara Məliyi və onun arvadını da qəddarlaşdırır. Onlar nəinki Kərəmə, doğma balaları Əsliyə də rəhm etmir, hər cür əzablara qatlaşır, cürbəcür hiyləyə əl atırlar. Qara Məlik Kərəm onları tapan kimi zahirən razılaşır, mülayimləşir, hətta Əslini Kərəmə verəcəyini söyləyir, arxada isə Kərəmə tor qurur, ona böhtan atır, gözdən salmağa çalışır. Axırda da qurduğu tilsimlə Kərəmi yandırır. Lakin "dastanın belə faciəli sonluqla qurtarması qəhrəmanların heç də məğlub olması demək deyil. Məhəbbət atəşi ilə alışıb yanan Kərəm və onun külündən od tutan Əsli mənəvi cəhətdən qələbə çalıb, öz yüksək mənəviyyatları ilə, iradə və sədaqətləri ilə din və milliyyət ayrılığı kimi süni maneələrə üstün gəlirlər".
Kərəm xan oğlu olmasına baxmayaraq kəşməkəşli yollarda bu addan, bu hüquqdan istifadə etmir. O, özünün və Əslinin qəlbində yanan məhəbbətin işığına inanır. Ona görə də bütün cəfalara dözür. İnanır ki, məhəbbət hər şeyə qalib gələcək, keşişi də, onun arvadını da yumşaldacaq, yola gətirəcək. Kərəm eşqi yolunda inamlı olduğu qədər də inadkardır, ümidini üzmür, son ana qədər istəyindən dönmür. Bununla belə, Kərəm sadəlövh olduğu qədər də dərin zəkaya, ağıla malikdir. Qarşılaşdığı adamları baxışlarından tanıyır. Əslinin arxasınca el-el, oba-oba, yurd-yurd gəzərək bu əzablı yol¬larda müxtəlif tayfalarla qarşılaşır, onlar Kərəmi müxtəlif sı¬naq¬lardan keçirirlər, ona çətin suallar verirlər. Kərəm isə müdrik cavabları ilə onları heyrətə gətirir. Pak və təmiz hisslər Kərəmi müqəddəsləşdirib.
Dastanın əsas qadın surəti olan Əsli ata və ana qarşısında itaətkardır, dözümlü, lakin məhəbbətinə sadiqdir. Əsli Kərəmin təmiz və ülvi sevgisinə səs verir. Ancaq bu sevgi Əslinin daxili varlığında, qəlbinin döyüntüsündə, damarlarının qanındadır. Əsli də Leyli kimi sevgini müqəddəs hesab et¬sə də, adətlərə boyun əyir, mübariz deyil, hər şeyin razılıqla həll olunacağına ümid edir. Ona görə də faciənin qurbanı olur.
Sevgililərin qovuşması üçün həyatını belə əsirgəməyən cəfakeş Sofi lələ hər cür minnətdarlığa və hörmətə layiqdir. Ümumiyyətlə, o, xalq bədii təfəkküründə qəhrəmanın əzab və iztirablarına, sevinc və nəşələrinə ortaq olan, onun yoldaşı, ürək dostu, sirdaşı kimi ümumiləşmiş surətdir. Bu cür surətlərdən olan Zeyd (Məcnunun dostu) kimi Lələ də axıra qədər qəhrəmanın mübarizə yolunu izləyir, onun dərdinə şərik olur, kömək edir. O, bəzi hadisələrdə ötəri iştirak etsə də, xeyirxahlığı ilə yaddaşlarda yaşayır. Yuxarıda xatırlatdığımız kimi, "Əsli-Kərəm" dastanında qədim variantlardan qopub qalan, ümumi məzmunla uyğun¬laşmayan maraqlı epizodik hadisələr də var. Kərəmin kəllə ilə söhbəti də bu cəhətdən maraq doğurur. Kərəmin bu məqamda söylədiyi şeir Dədə Qorqud şeirləri ilə də səsləşir:
Qafa, bu dünyada bir de, mərdmidin?
Dünya malı üçün qurdmudun?
On, on beş yaşında bir iyidmidin?
Yoxsa ağ saqqallı pirmidin, qafa?
Buna bənzər bir sıra süjetlər "Əsli-Kərəm" dastanının XIII əsrdən əvvələ aid edilən variantında da var. Lakin XVII əsrdə işlənmiş variantda dövrün bir sıra ictimai-siyasi hadisələri, sürgünlər, talanlar, şəhərlərin dağıdılması və s. öz bədii həllini tapıb. Dastandakı şeirlərdən hiss olunur ki, xeyli el-oba Gəncədən başqa yerlərə sürgün olunub. XVII əsrdə baş verən bu hadisələri dastanda əks etdirmək mümkün olmadığından onu şeirdə verməyə çalışıblar:
Köç-köç oldu, köçdü ellər-obalar,
Yaman qonşu, qoy xətrin xoş olsun.
Məni yardan, yarı məndən eyləyən
İkibaşlı bir qılınca tuş olsun.
Yaxud:
Duman gəldi, dağlarımız bürüdü,
Fərman oldu, ellərimiz yeridi...
Hətta bu köçün səfər ayının 25-də baş verdiyi də göstərilir:
Bu səfər ayının yirmi beşində,
Bu dağda bir ceyran ağlar, inildər...
"Əsli-Kərəm" dastanının qardaş xalqlarda (özbək, türkmən, qazax, qaraqalpaq, tatar, başqırd, türk və b.) çox əlvan variantları, versiyaları, müxtəlif səpkili oxşar süjetləri var. Dastan Şərqdə Altay və Sibirə, Qərbdə Bolqarıstana qədər böyük bir ərazidə geniş yayılıb. "Əsli-Kərəm" türk folklorşünaslığında da təhlil olunub. Kərəmin şəxsiyyəti ətrafında da mübahisələr gedib, onu, hətta Qaracaoğlanla (1606-1679) eyniləşdirmək istəyiblər. Lakin "Əsli-Kərəm" dastanı Qaracaoğlana qədər də xalq arasında geniş yayılmış və XV-XVI əsrlərin ortasında yaşamış Qurbani və Miran kimi sənətkarlar tərəfindən xatırlanıb, Kərəm Məcnun və Fərhadla yanaşı tutulub. Dastan sonuncu əsrlərə qədər işlənərək təkmilləşsə də, öz kökləri ilə qədim dastan ənənələrinə bağlıdır.
